Կետ, կետ, ստորակետ
Դպրոցում թելադրությունների ժամանակ կետադրական նշանները երեխաների համար իսկական գլխացավանք են դառնում։ Այստեղ ստորակե՞տ է, բու՞թ, թե՞ միջակետ։ Ու մինչ կողմնորոշվում են, ուսուցչուհին անցնում է առաջ, իսկ իրենք ստիպված են վիզը երկարացնել մինչեւ դիմացի սեղանը, որպեսզի հետ չմնան։ Շատերին ծանոթ կլինի հետեւյալ նախադասությունը. “Այս մարդուն արդարացնել պետք չէ, սպանել” եւ “Այս մարդուն արդարացնել, պետք չէ սպանել”։ Տեսնում եք, թե ինչպես ընդամենը մեկ ստորակետի օգնությամբ նախադասությունը բոլորովին հակառակ իմաստն ստացավ։ Տեքստի մեջ ստորակետի հանդիպելիս անհրաժեշտ է մի պահ կանգ առնել եւ որսալ արտահայտության ռիթմը։
Ե՞րբ եւ ինչպե՞ս են հայտնվել կետադրական նշանները։
Կետադրական նշանները գրերի աշխարհ են մտել աստիճանաբար՝ հարստացնելով եւ բարդացնելով գրավոր խոսքի հնչողությունն ու իմաստը։ Վերջակետն ու միջակետը հայտնվել են XI դարում, ստորակետը՝ XIV դարում, կետ-ստորակետը՝ XV-ում, հարցականը՝ XVI-ում, բացականչական նշանը եւ անջատման գիծը՝ XVII-ում, բազմակետը՝ XVIII դարում։ Յուրաքանչյուր դարաշրջան գրերի սկզբունքների ու կանոնների վրա իր հետքն է թողել եւ՛ գեղագիտական, եւ՛ իմաստային առումով։ Գիտության շատ ճյուղեր երկար ժամանակ դոփում էին տեղում, որովհետեւ արված հայտնագործությունները, ուսումնասիրությունները եւ բացահայտումները գրավոր ձեւակերպում չէին ստանում ու կորչում էին։ Սա վերաբերում էր ոչ միայն լեզվի, այլեւ մշակույթի զարգացմանը։
Հնում կետադրությունը շատ բարդ եւ խճճված էր։ 17-20-րդ դարերում սկսեցին նշել ոչ թե առանձին պարբերությունները, ինչպես անում էին նախկինում, որպեսզի ընթերցողը կարողանա այդքանը մի շնչով կարդալ, այլ՝ առանձին իմաստ արտահայտող հատվածները, որպեսզի տեքստի միտքն ավելի հասկանալի լինի։ Այժմ թելադրողը ոչ թե քերականությունն ու արտահայտության ռիթմն են, այլ՝ տրամաբանությունը։ Մի քանի դար առաջվա համեմատ ներկայումս օգտագործվող կետադրական նշանների թիվը համարյա կրկնակի պակասել է։
Փոխվել են նաեւ պատկերացումները չափանիշների մասին։ Միջին դարերում գործում էր “կարելի է, չի կարելի” սկզբունքը։ Օրինակ՝ ենթակայի եւ ստորոգյալի միջեւ չի կարելի ստորակետ դնել, իսկ նախադասության համանման անդամների միջեւ՝ կարելի է։ Այսօր չափանիշներն ավելի խիստ են՝ կա՛մ չի կարելի, կա՛մ պետք է։ Հենց այս պատճառով է, որ կետադրության կանոնները լավ չիմացող աշակերտները գերադասում են մի քանի ստորակետ ավելի դնել, քան այն բաց թողել որեւէ անհրաժեշտ տեղում։ Ընդ որում՝ որքան նշանն ավելի հին է, այնքան ավելի քիչ է բացառություններ ընդունում։ ժամանակակից մարդը կարող է իր հեղինակած տեքսը կետադրելիս ազատություն տալ զգացմունքներին եւ վարվել այնպես, ինչպես ուզում է, սակայն ոչ ստորակետի դեպքում։ Դա հստակ նշանակություն ունեցող եւ ամենախիստ նշանն է, որովհետեւ սեփական իմաստն ունենալով՝ այն որեւէ այլ բան չի խորհրդանշում։ Օրինակ՝ Վլ. Նաբոկովի խոսքերով՝ բազմակետը ոտքի մատների վրա հեռացած բառերի հետքն է կամ ասում են, որ անջատման գիծը հուսահատության նշանն է։
Հայերենի բութն ամենահայկական կետադրական նշանն է։ Այն ի հայտ է եկել մոտավորապես 17-րդ դարում եւ մինչ օրս կիրառվում է միայն հայերեն լեզվում։ Հետաքրքիր է, որ շատ լեզուներում միջակետն օգտագործվում է որպես վերջակետ, իսկ երկու կետը՝ բացատրական նշան։ Հայերենում ճիշտ հակառակն է։ Սակայն դա չպետք է մեզ խանգարի ձգտել անթերի տիրապետելու մայրենի լեզվին, իսկ հետո նաեւ այլ լեզուների (ի նկատի չունենք օձի լեզուն, չնայած այն երբեմն շատ ավելի անհրաժեշտ է լինում), քանզի ինչքան լեզու գիտես, այնքան մարդ ես։