Քաղաքացիական պաշտպանության միջազգային օրվան նվիրված, մարտի 1-ին
Հայաստանի մարզերում և Երևանում անց են կացվել դասախոսություններ և ուսումնավարժություններ:

Տավուշի մարզում իրականացվել են օրվան նվիրված հետևյալ միջոցառումները․
Իջևան համայնքի Դիտավան բնակավայրի դպրոցում, Իջևան քաղաքի թիվ 1, Դիլիջան քաղաքի թիվ 1, Բերդ քաղաքի թիվ 3 հիմնական և Նոյեմբերյան համայնքի Բարեկամավան բնակավայրի միջնակարգ դպրոցներում անց են կացվել հատուկ տակտիկական ուսումնավարժություններ՝ Պատսպարման կազմակերպումը «Օդային տագնապ» ազդանշանի դեպքում թեմայով:

Իջևան և Դիլիջան քաղաքների ավագ, Բերդ քաղաքի թիվ 1, Իջևան քաղաքի թիվ 1 , Նոյեմբերյան համայնքի Կողբ բնակավայրի թիվ 1 հիմնական և Հաղթանակ բնակավայրի միջնակարգ դպրոցներում անց են կացվել դասախոսություններ՝ Մարտի 1-ը քաղպաշտպանության համաշխարհային օր, քաղպաշտպանական ազդանշանները, ՔՊ պաշտպանական կառույցները, «Առաջին օգնությունը բեկորային վնասվածքի դեպքում», «Տարհանման կազմակերպումը օդային տագնապի դեպքում» թեմաներով:

Տավուշի մարզի 48 հանրակրթական դպրոցներում և 36 նախադպրոցական ուսումնական հաստատություններում 252 ուղեցույցների միջոցով իրականացվել են արտակարգ իրավիճակներում վարվելակերպի կանոնների պահպանման իրազեկման աշխատանքներ:

Օրվա առթիվ իրականացված միջոցառումների մասին կպատմենք Տավուշյան ռեպորտաժի տեսքով։

Մեծ Պահքի ճամփորդության այս շաբաթվա հանգրվանն Այգեձորն էր։ Գյուղի նորակառույց Սուրբ Հովհաննես եկեղեցում երեկ Տավուշի թեմի հոգևորականները Արևագալի ժամերգություն են կատարել։

«Արևագալի ժամերգությունն առաջին մարդու հետ ծնված աղոթք է։ Աստծո ստեղծագործությունից հետո մարդը տեսել է արևը, փառք է տվել Աստծուն և ասել՝ այս լույսի, այս ամեն ինչի համար շնորհակալ եմ։ Եվ այդպես ապրել է», – Բագրատ Սրբազան:

https://www.facebook.com/watch/?v=1120671362715246

Քննարկման օրակարգում սահմանամերձ բնակավայրերի խնդիրներն են․ ՏավուշTV-ի տաղավարում Էռնեստ Խանումյանը «Կանաչ գյուղ» ձեռնարկության տնօրեն Գագիկ Աղաբաբյանի, Նորաշենի «Զովակ» հյուրատան հիմնադիր Գարիկ Փայտյանի ու «Աղստևի հովիտ» տեղական ակտիվ խումբ ՀԿ տնօրեն Կարինե Սարիբեկյանի հետ վերհանում է Տավուշի սահմանամերձ բնակավայրերում առկա մարտահրավերները, որոնք հետևանքներ են թողնում բնակչության սոցիալ-տնտեսական դրության վրա։

Տավուշ բերդը եղել է միջնադարյան Հայաստանի հզոր ու նշանավոր ամրություններից մեկը։ Սմբատ Ա թագավորը (890-914թթ․) այն վստահաբար կառուցել է 895-910թթ․ միջակայքում։ Այդ բերդի կառուցմամբ նա խնդիր է ունեցել ամրապնդելու իր իշխանությունը Ուտիքի Աղուէ ու Տավուշ և Գուգարքի Ձորոփոր գավառներն ընդգրկող անհնազանդ Ուտի վարչական միավորում, միաժամանակ ամրապնդելով Հայաստանի հյուսիս արևելյան սահմանների պաշտպանությունը։

Տավուշ բերդն իր փոթորկուն պատմության ընթացքում քանիցս ենթարկվել է տարատեսակ թշնամիների հարձակումներին, գրավվել և անցել ձեռքից ձեռք։ Ըստ Հովհաննես Դրասխանակերտցու, այն ճակատագրի հեգնանքով առաջին անգամ մի կարճ ժամանակով գրավվել (հափշտակվել) է ներքին թշնամու՝ Աշոտ Բ Երկաթ թագավորի (914-928թթ․) դեմ 921թ․ ապստամբած դավաճան Ցլիկ Ամրամի՝ Ուտիքի կառավարչի կողմից։

Բագրատունյաց թագավորության անկումից հետո (1045թ․) այն անցել է Բյուզանդիային, ապա Բագրատունիների ժառանգորդ Կյուրիկյաններին, որոնք 1088թ․ հպատակվել են Գանձակի Էլտկուզյան մալիքությանը։ Վրաց թագավոր Դավիթ IV Շինարարը (1089-1125) Տավուշ բերդը 1124թ․ գրավել է։ Սակայն շատ չանցած՝ 1130-ական թթ․ վերջին, Գանձակի Էլտկուզյան մալիքության կառավարիչ Ղարա Սոնկուրն այն խլել է նրա որդի Դեմետրեից (1125-1155) և թողել Կյուրիկյանների տիրապետության տակ։

Մի քանի տարի անց՝ 1144թ․ Պարսկաստանից եկած ոմն Չավլի զորապետ 40 օրյա պաշարումից հետո Տավուշ բերդը գրավել է։ Այնուհետև, մինչև 1203թ․, Զաքարյանների Վահրամյան ճյուղին պատկանող իշխան Բլուզ Զաքարեի կողմից գրավվելը (ազատագրվելը) Տավուշ բերդը եղել է սելջուկյան տիրապետության տակ։ Վերջին անգամ Տավուշ բերդը գրավվել է 1236թ․ ամռանը՝ մոնղոլ զորապետ Մոլար նոյինի կողմից։ Գրիգոր Ակներցու վկայությամբ մոնղոլները Տավուշը «գործով» գրավել են։ Դրանից հետևում է, որ այն ընկել է համառ դիմադրությունից հետո։ Շատ չանցած այդ հզոր բերդը դադարեցրել է իր գոյությունը, քանի որ հյուսիսային Հայաստանի այլ ամրությունների նման մոնղոլների կողմից ավերվել է։

Տավուշ բերդն ու շրջակայքն արևելակողմից (1935թ)։ Լուսանկարի հեղինակը նշանավոր հայագետ Սմբատ Տեր-Ավետիսյանն է։             

Փետրվարի 13-ին Բերդի Սբ. Հովհաննես եկեղեցում Երեկոյան ժամերգությամբ մեկնարկել են Տեառնընդառաջի միջոցառումները:

Տեառնընդառաջի նախատոնակի արարողության ավարտին, հանդիսապետությամբ Բերդի տարածաշրջանի հոգևոր հովիվ Տեր Արամ քահանա Միրզոյանի, մասնակցությամբ Բերդի տարածաշրջանի հոգևոր դասի՝ կատարվել է Անդաստանի արարողություն, որի ընթացքում օրհնվել են աշխարհի չորս ծագերը:

Այնուհետև կատարվել է Նորապսակների օրհնության կարգ:

Տեր Արամ քահանա Միրզոյանի ձեռամբ՝ Սբ. Հովհաննես կեղեցու բակում վառվել է Տեառնընդառաջի կրակը:
___
Նշենք, որ հարգելով նախօրեին Ներքին Հանդի ուղղությամբ ադրբեջանական ագրեսիայի հետևանքով զոհված զինծառայողների հիշատակը՝ Տեառնընդառաջի նախատոնակի շրջանակում համայնքում նախապես ծրագրված մշակութային միջոցառումը չեղարկվել է:

Բերդ համայնքի ղեկավարի խորհրդականներ Սամվել Հովսեփյանը և Լեռնիկ Բաբայանն այցելել են Բերդ քաղաքի բնակչուհի Արուսյակ Մելիքյանի տուն՝ շնորհավորելու նրան ծննդյան 100-րդ տարեդարձի կապակցությամբ:

Բերդ համայնքի ղեկավար Աստղիկ Հակոբյանի նախաձեռնությամբ՝ նրանք համայնքի անունից ծաղիկներ և նվեր (դրամային) են հանձնել հոբելյարին՝ մաղթելով նրան քաջառողջություն, Մելիքյանների ընտանիքին՝ հաջողություններ և ձեռքբերումներ:

100-ամյա Արուսյակ Մելիքյանը ծնվել է 1924 թ.-ի փետրվարի 6-ին, Բերդում: Շուրջ չորս տասնամյակ աշխատել է շրջանային «Այգաբաց» թերթում՝ որպես գրաշար և սրբագրիչ:

Ունի հինգ զավակ, տասնմեկ թոռ, վեց ծոռ, երկու թոռան թոռ (կուռ):

Մեծ Հայքի V դարի վարչաքաղաքական բաժանումը ներկայացնող «Աշխարհացոյց»-ում Տուհք (Տավուշ) գավառը ներկայացված է Տուչքատակ ընթերցմամբ՝ իբրև Ուտիք աշխարհի հինգերորդ գավառ։ Տուչքատակը գրչական աղավաղման հետևանք է։ Իրականում գավառը կոչվել է Տուս-Քուստակ (քուստակ պարսկերեն գավառ է նշանակում)։

Այդ անվանաձևն առաջացել է հետևյալ կերպ։ Հայերենում տեղանունն ուղղական հոլովի փոխարեն հայցական հոլովով ներկայացվելը սովորական երևույթ է։ Դրա օրինակներից է Տուհք-Տուսը։ Սկզբում Տուհ ցեղանունից առաջացած այդ գավառանունը եղել է Տուհք, այնուհետև այն օգտագործվել է ուղղականին փոխարինած հայցական հոլովով և դարձել Տուհս։ Հետագայում Տուհսի դժվար արտասանելի «հ» հագագն օրինաչափորեն սղվել է և, ի վերջո, Տուհք-ը վերածվել է հեշտ արտաբերվող ու հնչեղ Տուս-ի։

Հայոց կաթողիկոս և պատմիչ Հովհաննես Դրասխանակերտցին Տուսն իբրև բնակավայրի անուն օգտագործել է երկիցս՝ 850-ական թթ. երկրորդ կեսի իրադարձությունների հետ կապված։ Փոխարենը 918 և 921 թթ. տեղի ունեցած երկու դեպքի անդրադառնալիս նա օգտագործել է Տավշո ձոր և Տավշո ամրոց բառակապակցությունները՝  Տավուշն օգտագործելով իբրև գավառանուն։ Հետևաբար այդ ընթացքում Տուսն իբրև գավառանուն իր տեղը զիջել էր Տուս→Տաուս→Տաուշ→Տավուշ հնչյունափոխության արգասիք Տավուշին։

Տուս բնակավայրը նախկին Տավուշի շրջանի (այժմ՝ Բերդ համայնք) Տավուշ գյուղն է։ Այն իբրև գյուղանուն պահպանվել է առնվազն մինչև XVII դ.։ Այդ է վկայում XIII դ. գործած նշանավոր Հովհաննես արքեպիսկոպոսի Տուեցի հորջորջումը։ Այդ գյուղը 1630-1645 թթ. այնտեղ ընդօրինակված հինգ ձեռագրերի հիշատակարաններում վկայվում է Թավուզ անվամբ։

Ինչ վերաբերում է Տավուշ գավառանվանը, ապա այն նույն հիշատակարաններում հանդես է գալիս Տայուշ, իսկ 1679 թ. Մեծ Ղարամուրատ գյուղի Հարանց անապատ վանքում գրչագրված մի ձեռագրի հիշատակարանում՝ Տավուշ ընթերցմամբ։ Սակայն՝ XVIII դ. սկզբներից Տավուշ գավառը սկսում է կոչվել այնտեղ բնակեցված թյուրքական Շամսանդիլու ցեղի անունով։

     Մովսես Խորենացու շնորհիվ մեզ հասած «Վարդգես մանկան վեպ» համարվող հնգատող չափածո զրույցը բանահյուսական մարգարիտ լինելուց զատ Տավուշ գավառի վաղ շրջանի պատմության եզակի ու շատ կարևոր աղբյուր է։ Այդ զրույցի համաձայն ոմն Վարդգես, որը նաև մանուկ էր (այսինքն՝ հերոս, քաջ, կտրիճ երիտասարդ էր) Տուհաց (Տավուշ) գավառից գնում է Արտիմեդ քաղաք՝ Երվանդ արքայի մոտ խնամախոսության։ Պատմահայրը զրույցին կից անմիջապես հայտնում է, որ խոսքը Երվանդ Ա Սակավակյաց (Ք. Ա. 570-ական թթ.) արքայի մասին է և, որ նա Վարդգես մանուկին չմերժելով` նրան կնության է տալիս իր քրոջը։

      Շարունակության մեջ Մովսես Խորենացին նշում է, որ դրանից հետո Վարդգես մանուկը Արտիմեդի հարևանությամբ կառուցում է Վարդգեսավան բնակավայրը, որը հետագայում Վաղարշ Ա (117-140) թագավորն` ամրացնելով, կոչում է Վաղարշապատ։

     Վերոգրյալից պարզվում է, որ Տավուշ գավառի սկզբնական` չհնչյունափոխված, անվանաձևը եղել է Տուհք։ Այն զրույցում օգտագործվել է սեռական հոլովով և նշանակել է տուհերի գավառ։ Ուրեմն գավառն իր անունը ստացել է այնտեղ ապրող տուհ ցեղի անունից։

     Այդ ցեղը հայտնի է եղել ոչ միայն Մովսես Խորենացուն, այլև V դարի մեկ այլ նշանավոր հեղինակի՝ Դավիթ Քերականին։ Այսպիսով, ի հեճուկս պատմության ադրբեջանական կեղծարարների, Տավուշ գավառն ի սկզբանե բնակեցված է եղել հայ ժողովրդի կազմավորմանը մասնակցած հայկական տուհ ցեղով։ Բացի այդ, այն ոչ միայն Երվանդունիների համահայկական թագավորության անբաժան մասն է եղել, այլև Ք. Ա. VII դարի առաջին կեսին մեր երկրի կյանքում զգալի դեր է խաղացել։ Զրույցին պատմահոր հավելածից նաև պարզվում է, որ հայոց հոգևոր մայրաքաղաք Վաղարշապատի համար, որի 2700-ամյակը շուքով նշվեց 2015 թ., հիմք է ծառայել Վարդգես մանուկի կառուցած Վարդգեսավան բնակավայրը։

Արցախի Հադրութի շրջանի Ակնաղբյուրեցի Տիգրանի և Մարիամի պսակադրությունը կայացել է Սբ. Խորանաշատի վանքում:

Պսակադրության արարողությունը տեղի է ունեցել Բերդի տարածաշրջանի հոգևոր հովիվ Տեր Արամ քահանա Միրզոյանի ձեռամբ:

Խորանաշատը գտնվում է Բերդի տարածաշրջանում` Չինարի գյուղից հյուսիս-արևելք՝ հայ-ադրբեջանական սահմանի ուղիղ հարևանությամբ։ Վանքը հիմնել է Վանական Վարդապետը՝ Վահրամյան իշխանների աջակցությամբ:

8 դար է, ինչ Խորանաշատը ամուր կանգնած է սահմանին և այսօր էլ թշնամու չդադարող կրակի տակ շարունակում է կանգուն մնալ՝ վկայելով մեր փառավոր պատմության, մշակույթի ու գիտության մասին:

2022 թվականին լրացավ Խորանաշատի վանքի 800 ամյակը. մայիսի 11-ին Երևանից մեկնարկել էր վանքի հանրահռչակման միջոցառումների շարքը, իսկ արդեն մայիսի 28-ին մեծաթիվ ուխտավորներ զինվորականների ուղեկցությամբ այցելեցին Խորանաշատ վանական համալիր, անցկացվեցին մի շարք միջոցառումներ: 

Փրկարար ծառայությունը տեղեկացնում է, որ հունվարի 27-ի դրությամբ ՀՀ տարածքում կան փակ և դժվարանցանելի ավտոճանապարհներ։

Տավուշի մարզում Դիլիջանի ոլորանները, Դիլիջան-Վանաձոր, Իջևան-Նոյեմբերյան, Վազաշեն-Պառավաքար ավտոճանապարհները փակ են կցորդիչով բեռնատարների համար, իսկ Բերդ-Ճամբարակ ճանապարհահատվածում բուք է:

Մինչև փետրվարի 15-ը ճանապարհի վերանորոգման աշխատանքներով պայմանավորված Մ-6 մայրուղու Վանաձոր-Ալավերդի ճանապարհահատվածի մոտ 38-40-րդ կմ փակ է լինելու ավտոբուսների և կցորդով կամ կիսակցորդով բեռնատար ավտոմեքենաների համար։ Շրջանցիկ ավտոճանապարհը կգործի Նոյեմբերյան քաղաքով։

Հարգելի՛ վարորդներ, հորդորում ենք լինել ուշադիր, խստագույնս պահպանել ճանապարհային երթևեկության կանոնները և երթևեկել բացառապես ձմեռային անվադողերով։