Դիլիջան 480․ բացահայտենք քաղաքի հավերժական հմայքն ու ժառանգությունը
Հարուստ ժառանգությամբ և բնության գեղեցկությամբ քաղաք Դիլիջանը հոկտեմբերի 5-ին նշում է իր 480-ամյակը: Տավուշի սրտում տեղակայված այս հմայիչ քաղաքը երկար տարիներ համարվում է բնության սիրահարների ու արվեստագետների համար հանգստավայր՝ ներշնչված նրա սաղարթախիտ անտառներից, հիասքանչ լանդշաֆտներից և մշակութային ժառանգությունից: Այս կարևոր հոբելյանի առթիվ առանձնացրել ենք 20 տեսարժան վայրեր, որոնք արտացոլում են Դիլիջանի էությունը՝ պատմական գանձերը, բնության հրաշքները և մշակութային կարևորությունները: Անկախ նրանից՝ առաջին անգամ եք այցելում, թե վաղուց եք սիրում այս քաղաքը, այս վայրերը կբացահայտեն Դիլիջանի հոգևոր կերպարը և կպարգևեն անմոռանալի պահեր։
Դիլիջանի 20 տեսարժան վայրերը․ վանքեր, թանգարաններ, բնություն
Դիլիջանը և դրա շրջակայքը հանդիսանում են հետաքրքիր վայրերի և տարբեր դարաշրջանների՝ միջնադարից մինչև ներկա ժամանակների իրական գանձարան։ Ներկայացնում ենք ձեզ թոփ 20 վայրեր, որոնք կօգնեն իմանալ ավելին Դիլիջանի հարուստ պատմության մասին և զգալ այս եզակի քաղաքի մոգությունը։
Դիլիջանից 15 րոպե հեռավորության վրա է գտնվում ոչ միայն Դիլիջանի, այլև ամբողջ Հայաստանի գլխավոր տեսարժան վայրերից մեկը՝ Հաղարծին վանական համալիրը, բնության և ճարտարապետության կատարյալ ներդաշնակության օրինակը։ Այս ճարտարապետական գլուխգործոցի մասին տեղեկություններ մնացել են միջնադարի հայ պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցուց, ով նկարագրում էր այն որպես գիտական, կրթական և մշակութային կենտրոն։ Վանքը հիմնադրվել է IX-XI դարերում Բագրատունիների արքայատոհմի կառավարման օրոք և բաղկացած է երեք եկեղեցիներից, դամբարաններից և մեծ սեղանատնից։ Այն ավանդական խաչաձև-գմբեթավոր ճարտարապետության վառ օրինակ է, ճակատային մասի դեկորատիվ ձևակերպմամբ։ Վանքի տարածքում պահպանվել է կաղնու ծառ, որը տնկել էին Զաքարյան իշխանները, իսկ դա նշանակում է, որ այն համարյա վանքի տարեկիցն է։ Իհարկե, դրա միայն մի մասն է պահպանվել մինչ մեր օրեր, սակայն ծառը կանգնած է որպես դարերի հաստատակամության հուշարձան։
Մաթոսավանք
Մաթոսավանքը հայկական առաքելական եկեղեցու XIII դարի վանական համալիր է, Դիլիջանից 4 կմ դեպի արևմուտք՝ Շամախյան գյուղից ոչ հեռու։ Մաթոսավանքը հիմնադրել է Ավագը, Զաքարյան իշխանական տոհմի ներկայացուցիչը։ Այս տոհմը հայտնի է դարձել Հայաստանի պատվին իր կատարած հերոսական սխրագործություններով, ինչպես նաև թողնված պատմական և մշակութային ժառանգությունով։ Համաձայն սկզբնաղբյուրների, տաճարային համալիրը կառուցվել է ի պատիվ սելջուկ-թուրքերի դեմ հայ-վրացական միացյալ զորքերի տարած հաղթանակի։ Սրանով էլ բացատրվում է իր հեռավոր դիրքը։ Համալիրը բաղկացած է փոքրիկ եկեղեցուց, գավիթից և գրատնից, որոնք գտնվում են անմիջապես կողք կողքի։ 1205 թվականի փոքր եկեղեցին կառուցված է կիսամշակված կոպիտ քարերով։ Ճակատային քարի վրա առկա է հիմնադրման մասին փորագրված արձանագրություն, որի երկու կողմներում խաչքարեր են։ Եկեղեցու հյուսիսային պատի տակ առանձին կանգնած է յուրահատուկ գեղեցկություն ունեցող խաչքար, որը թվագրվում է 1251 թվականով։
Ջուխտակ վանք
Ջուխտակ վանքը Տավուշի անտառներում թաքնված ևս մեկ ինքնատիպ վանք է, Մաթոսավանքից ոչ հեռու։ Այն բաղկացած է երկու առանձին եկեղեցիներից՝ սուրբ Աստվածածին և սուրբ Գրիգոր՝ կառուցված XII-XIII դարերում։ Այս փաստը բացատրում է «ջուխտակ» անվան նշանակությունը, որն է «զույգ»։ Վանքը իր հնամենի , մամռապատ խաչքարերով և շրջապատող բնությունով իրենից ներկայացնում է ապշեցուցիչ տեսարան։
Գոշավանք
Գոշավանքը XII-XIII դարերի վանական համալիր է տեղակայված կոլորիտային Գոշ գյուղում, Դիլիջանից 15 կմ դեպի արևելք։ Իր անվանումը վանքը ստացել է հիմնդարի՝ ականավոր մտածող Մխիթար Գոշի անունով, հայկական առաջին «Դատաստանագրքի»՝ միջնադարյան Հայաստանի օրենքների ժողովածուի հեղինակի։ Այստեղ տեղակայված է Մխիթար Գոշի դամբարան – մատուռը, որտեղ նա ապրել և աշխատել է 25 տարիների ընթացքում։ Գոշավանքը հիշատակվել է նաև պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցու կողմից որպես իր ժամանակի կրթական և մշակութային կենտրոն։ Անտառներով շրջապատված այս դրախտային անկյունում կրթություն էին ստանում հայ ականավոր պատմիչներ և աստվածաբաններ, ստեղծում էին ձեռագրեր և մանրանկարներ, որոնք հասել են մինչև մեր օրեր։ Գոշավանքի տարածքում տեղակայված է երևակայությունը ապշեցնող «Ասեղնագործ» խոսուն անունով, մանրակրկիտ աշխատանքով խաչքար։ Գոշավանքից ոչ հեռու Դիլիջանի արգելոցում տեղակայված է գեղատեսիլ Գոշ լիճը։
Աղավնավանք
Աղավնավանքը XI-XII դարերի միջնադարյան վանական համալիր է, տեղակայված նույնանուն գյուղում՝ Դիլիջանից 26 կմ հեռավորության վրա։ Հեքիաթային Աղավնավանքը թաքնված է եղևնիների թփերի և եզակի ռելիքտային ծառերի մեջ, որոնց տարիքը հասնում է 300-400-ի։ Այն ոչ միայն հոգևոր շինություն է, այլ նաև անապատ, վայր, որտեղ վանականները մեկուսանում էին՝ աշխարհիկ եռուզեռից հեռու։ Միջին դարերում Աղավնավանքը ուներ նաև ռազմավարական նշանակություն․ վանքում լույս վառելու օգնությամբ բնակիչները տեղեկություն էին փոխանցում Գոշավանքի ապա Հաղարծինի բնակիչներին մոտալուտ վտանգի մասին։
Բնության հուշարձաններ
Դիլիջանի ազգային պարկ
Բուսական և կենդանական աշխարհը պահպանելու և հարստացնելու նպատակով 1958 թվականին ստեղծվեց Դիլիջանի ազգային պարկը, կամ ինչպես անվանում են, Դիլիջանի արգելոցը, որի տարածքը կազմում է 24 232 հա։ Այստեղ կարելի է տեսնել Կովկասում հանդիպող բուսատեսակների համարյա կեսը, որոնց մեկ երրորդ մասը էնդեմիկ են։ Խիտ անտառների, լեռնային լճերի և գեղատեսիլ լեռների ուրվագծերի համադրությունը այստեղ է ձգում բազմաթիվ զբոսաշրջիկների և հանդիսանում է տեղաբնիկների իսկական հպարտությունը։
Ախնաբաթի արգելոց
Ախնաբաթի արգելոցը հատուկ պահպանվող բուսական տարածք է, ծովի մակերևույթից 1400-1700 մ բարձրության վրա, Հայաստանի 26 արգելոցներից մեկը։ Այստեղ գտնվում են Անդրկովկասում ամենախոշոր եզակի կարմիր ծառերի՝ կենու պուրակներ՝ երկրորդ հազարամյակի բնական հուշարձաններ։ Այստեղ աճում են 25 մ բարձրությամբ և բնի 70-90 սմ տրամագծով կարմիր ծառեր, որոնց տարիքը հասնում է 300-400 տարեկանի։ Կենու ծառը անվանում են կարմիր իր փայտի գույնի պատճառով։ Այն մարդկությանը հայտնի դարձավ դեռ 3000 տարի առաջ․ փայտը, որը դիմացկուն է ջրում փտելուց, սնկերից և միջատներից, կատարյալ նյութ էր սարկոֆագներ, ռազմական գործիքներ, կենցաղային իրեր և իհարկե կահույք պատրաստելու համար։
Հարբած անտառ
Առանձնահատուկ տեսարան է հանդիսանում Դիլիջան քաղաքից ոչ հեռու սոճիների անտառը՝ «Հարբած անտառ»-ը։ Բնության այս անսովոր հուշարձանը ձևավորվել է սողանքի հետևանքով և հայտնի է իր թեքված բներով ծառերով, որից էլ անտառը ստացել է իր անվանումը։ «Հարբած անտառ»-ը կանգնած է բլրի վրա, որի մոտ Դիլիջանի «մայրցամաքային» հատվածից տանում է փոքրիկ արահետ։ Այնտեղ, հսկայական սոճիների գրկում, որոնք շարված են կողք կողքի, շատ հաճելի է հանգստանալ և դիմավորել մայրամուտներն ու հետևել դրանց ժայռից։
Պարզ լիճ
Հայաստանի հյուսիս-արևելքում համարյա 1400 մետր բարձրության վրա թաքնված է բնության հրաշքը՝ Դիլիջանի մարգարիտ Պարզ լիճը, որը իր անվանումը ստացել է իր թափանցիկության շնորհիվ։ Այն Դիլիջանի ամենամեծ լիճն է․ ընդհանուր երկարությունը կազմում է 385 մետր, լայնությունը՝ մոտ 85 մետր, իսկ խորությունը՝ ավելի քան 5 մետր։ Պարզ լիճը ունի սողանքային ծագում և բոլոր կողմերից շրջապատված է անտառով, ինչը քաղաքային եռուզերից մեկուսացման ու բնության մեջ լիակատար սուզվելու զգացողություն է ստեղծում, իսկ նրա ջրերը սնվում են լեռնային մաքրամաքուր աղբյուրներից։
Գոշի լիճ
Գոշավանքից ոչ հեռու գտնվում է ևս մեկ տեսարժան վայր, բայց արդեն բնական ծագումով Գոշ լիճը, որը իրենից ներկայացնում է գեղատեսիլ տեսարան։ Ամբողջ պարագծով շրջապատված լինելով կանաչ, խիտ անտառով, այն կարծես նկարից դուրս եկած լինի։ Գոշ լիճը ունի սողանքային ծագում, իսկ իր էկոհամակարգը ծառայում է որպես ապաստարան տարբեր թռչունների և միջատների համար։
Դիմաց լեռ
Դիմացը լեռնագագաթ է Հայաստանի Տավուշի մարզում, Իջևանի լեռների հարավարևմտյան հատվածում, Հաղարծին գյուղից 5 կմ դեպի հյուսիս-արևմուտք։ Ծովի մակերևույթից գրեթե 2378 մ բարձրությունով, այն վեր է խոյանում շրջապատող անտառներից և հովիտներից։ Դիմաց լեռը տեսանելի է Դիլիջան քաղաքի գրեթե ցանկացած կետից, ինչպես նաև տեսանելի է Դիլիջանի արգելոցում արշավներ կատարելիս։ Բնական այս հոյակապ տեսարժան վայրը հայտնի է իր յուրատեսակ բնությունով, բազմատեսակ բուսականությունով, ինչպես նաև շրջապատող լեռների ու հովիտների տպավորիչ համայնապատկերով։
Այրիքար լեռ
Այրիքար լեռը տեղակայված է 2610 մ բարձրության վրա և հանդիսանում է Դիլիջանում ամենահայտնի այցելության վայրերից մեկը։ Այն անվանում են նաև «Սիմբայի լեռ»՝ «Առյուծ արքան» մուլտֆիլմի «Հպարտության ժայռ»-ին նմանության պատճառով։ Չնայած նրան, որ Այրիքարը չի հանդիսանում աշխարհագրական գագաթ,այնուամենայնիվ, իր տեսքը տպավորիչ է։
Քաղաքային տեսարժան վայրեր
«Միմինո» հուշարձան
Միմինոյի հուշարձանը առանց չափազանցության կարելի է անվանել Դիլիջանի խորհրդանիշներից մեկը։ Քաղաքի ամենահայտնի հուշարձանը գտնվում է կենտրոնում՝ շրջանաձև խաչմերուկում, և նվիրված է ոչ պակաս հայտնի սովետական ֆիլմ «Միմինո»-ի հերոսներին՝ Ռուբիկին (Ֆրունզիկ Մկրտչյան), Վալիկոյին (Վախթանգ Կիկաբիձե) և Վոլոխովին (Եվգենիյ Լեոնով)։ Հայը, վրացին և ռուսը դիմավորում են քաղաքի հյուրերին շրջանաձև խաչմերուկում՝ հիշեցնելով հավերժական արժեքների և ընկերության մասին։ «У нас в Дилижане кран открываешь, вода течет – второе место в мире занимает» («Մեզ մոտ՝ Դիլիջանում, ծորակը բացում ես ջուրը հոսում է․ աշխարհում երկրորդ տեղն է զբաղեցնում»), – հպարտանում էր ֆիլմի հերոս Ռուբիկը։ Այդ արտահայտությունով նա իր ժամանակներում հետաքրքրություն առաջացրեց տասնյակ միլիոն հեռուստադիտողների մոտ։ Հերոսների միջև տեղադրված է պուլպուլակ (շատրվան), որից էլ հոսում է հենց այն ջուրը։ Հուշարձանը տեղադրվել է 2011 թվականին և միանգամից սիրվել ինչպես հյուրերի, այնպես էլ տեղաբնիկների կողմից։ Այստեղ սիրված հերոսների հետ լուսանկարվելու համար անգամ հերթեր են գոյանում։
Սովետական Հայաստանի 50 ամյակի հուշարձան
Դիլիջանի ևս մեկ խորհրդանիշ, որը կարելի է տեսնել քաղաքի բոլոր դիտահարթակներից․ այն սպիտակ հնգաթև աստղ է, հուշարձան նվիրված Հայաստանում սովետական իշխանության հաստատման 50 ամյակին։ Դիլիջանի բնապատկերին օրգանիկ կերպով համապատասխանող սովետական մոդերնիզմի ոճով հուշարձանը տեղադրվել է 1970 թվականին։ Հինգ թևերից յուրաքանչյուրը խորհրդանշում է մեկ տասնամյակ։
«Հին Դիլիջան» համալիր
XIX դարի սկզբից մինչ XX դարի Դիլիջանի ոգին իր սալաքարապատ արահետով, փորագրված պատշգամբներով և դրանց վրա կախված գորգերով, կարելի է զգալ իջնելով «Հին Դիլիջան» համալիրով, որը կառուցված է Շարամբեյան փողոցում։ Համալիրը կառուցվել է 2004 թվականին, թեև ամեն ինչ հաջողվել է վերակառուցել հնարավորինս ճշգրիտ։ Այս յուրատեսակ փողոցում է գտնվում Tufenkian Old Dilijan Complex (Թուֆենկյան Հին Դիլիջան համալիր) հյուրանոցը, ինչպես նաև տեղի բրուտագործների և փայտի վրա փորագրողների կոմպակտ արհեստանոցները, ովքեր կարող են ոչ միայն ցույց տալ իրենց աշխատանքները, այլ նաև անցկացնել վարպետության դասեր բոլոր ցանկացողների հետ։
Հ․ Շարամբեյանի անվան ժողովրդական արվեստների թանգարան
Քաղաքի կենտրոնում է գտնվում Դիլիջանի ամենահին շենքերից մեկը՝ Հ․ Շարամբեյանի անվան ժողովրդական արվեստների թանգարանը։ Սյուներով և պատշգամբով 1896 թվականին կառուցված կոլորիտային շենքում հավաքված է ժամանակակից վարպետների աշխատանքներ, ինչպես նաև կենցաղային և ազգագրական ցուցանմուշներ։ Նախկինում շենքը ծառայել է որպես ամառանոց բարերար և մարդասեր Մարիամ Թումանյանին՝ արցախցի իշխանական տոհմի ժառանգ իշխանուհուն, ով այստեղ մշակութային երեկոներ էր կազմակերպում հայկական մտավորականության ներկայացուցիչների հետ։ Իր հյուրերի շրջանակներում եղել են Հայաստանի այնպիսի հայտնի դեմքեր, ինչպիսիք են Հովհաննես Թումանյանը, Ալեքսանդր Շիրվանզադեն, Արմեն Տիգրանյանը, Լեոն, Ավետիք Իսահակյանը, Ազնիվ Հրաչյանը, Սիրանուշը, Հասմիկը և այլք։ Այս պահին թանգարանը գտնվում է վերանորոգման մեջ։
Խանջյանի առանձնատուն
Աղասի Խանջյանի մթնոլորտային առանձնատունը 1936 թվականի լքված ամառանոց է սովետական մոդեռնիզմի ոճով, կառուցված այդ ժամանակի քաղաքական կարևոր գործչի համար։ Առանձնատունը, որպես պատմական հուշարձան, Հայաստանում ունի հանրապետական նշանակություն։ Չնայած նրան, որ Խանջյանին այդպես էլ չհաջողվեց վայելել իր առանձնատունը, քանի որ գնդակահարվել էր 1936 թվականի հուլիսի 9-ին, հարցաքննության ժամանակ, շենքի շրջանաձև նախագծով եզակի և ճանաչվող ճարտարապետությունը առաջվա նման հրապուրում է բազմաթիվ զբոսաշրջիկների։ Խանջյանի ամառանոցային առանձնատան տարածքում գտնվում է շատ հետաքրքրաշարժ քանդակ «Անտառային արքա»-ն, որը սոճու ծառի վրա քանդակել է քանդակագործ Արա Սարգսյանը, ով ընտանիքի հետ միասին հանգստանում էր Դիլիջանում։ Նկատելով անսովոր տեսքով, երկբուն, ասես պարզած ձեռքերով սոճու ծառը, նա որոշեց ծառին նոր կյանք տալ, դարձնելով նրան փայտե քանդակ։ Խանջյանի առանձնատունը հանդիսանում է մասնավոր սեփականություն, բայց այն հնարավոր է տեսնել փառատոնների և ուրիշ միջոցառումների ժամանակ, որոնք անցկացվում են առանձնատան կողքին։
Ամֆիթատրոն
Դիլիջանի ամֆիթատրոնը իրենից ներկայացնում է Դիլիջանին ոչ տիպիկ, հին հունական ոճով ճարտարապետություն․ սյուներով և աստիճաններով սիմետրիկ կոնստրուկցիա, իսկ մեջտեղում սափորով կնոջ արձան է։ Կարելի է մտածել, որ այդ շինությունը հարյուրավոր տարիների վաղեմություն ունի, չնայած ամֆիթատրոնը կառուցվել է 2008 թվականին և նախատեսված է տարբեր միջոցառումների անցկացման համար։ Այստեղ կա բեմ, նստատեղեր, մեծ սյուներ։ Հատուկ ուշադրություն է գրավում սափորով արձանը, նման անտիկ աստվածուհու։ Այն անվանում են «Վարդավառ» (հայկական տոնի պատվին)։
Դիլիջանի երկրագիտական թանգարան
Երկրագիտական թանգարանը սպիտակ տրավերտինից ահռելի շենք է՝ տպավորիչ քանդակներով, կառուցված 2010 թվականին հին շենքի տեղում, որը ծառայում էր որպես հյուրանոց և թանգարան։ Բոլոր ուժերը ներդրվել են, որպեսզի թանգարանը դառնա հնագիտական իրերի և արվեստի գործերի գանձարան։ Երկրագիտական թանգարանը ձեզ համար կբացի այնպիսի տաղանդավոր և աշխարհահռչակ նկարիչների աշխարհ, ինչպիսիք են Այվազովսկին, Սարյանը, Քենթը և Շիշկինը։ Առանձնահատուկ հետաքրքրություն է ներկայացնում հնագիտական բաժինը, որտեղ ներկայացված են ցուցանմուշներ, որոնք գտնվել են Դիլիջանի շրջակայքից և պատկանում են ուշ բրոնզեդարի և հին քարի դարի ժամանակաշրջանին։ Երեք հարկերում ներկայացված են երկրագիտական ցուցանմուշներ, Էրմիտաժից ու տարբեր դարաշրջանների հայ նկարիչների կտավներ և աթոռների հետաքրքիր ցուցադրություն։
Կոմպոզիտորների ստեղծագործական տուն
Կոմպոզիտորների ստեղծագործական տան ի հայտ գալը ժամանակին դարձավ համամիութենական մասշտաբի իրադարձություն, որը հսկայական հետք թողեց ինչպես Դիլիջան քաղաքի պատմության, այնպես էլ ամբողջ ԽՍՀՄ-ի վրա։ Այս յուրօրինակ համալիրը, տեղակայված անտառոտ բարձր լեռներում, հանդիպման և ոգեշնչման վայր էր նշանավոր շատ կոմպոզիտորների և երաժիշտների համար։ Ստեղծագործական տունը կառուցվել է 1963 թվականին և բաղկացած էր ութ քոթեջներից։ Այստեղ հանգստանում և ստեղծագործում էին Խաչատրյանը, Շոստակովիչը, Ռոստրոպովիչը, Սարյանը, Պլիսեցկայան և շատ ուրիշ հանրաճանաչ արտիստներ։
Դիլիջանը, իր հարուստ պատմությամբ, բնության անկրկնելի գեղեցկությամբ և մշակութային հարստություններով, շարունակում է մնալ ոչ միայն տավուշցիների, այլև ողջ Հայաստանի հպարտությունը։ Տավուշ հեռուստաընկերության եթերում մշտապես ներկայացվում է Դիլիջանի (ինչպես նաև մարզի բոլոր համայնքերի) անցուդարձը, համայնքի կյանքն ու առօրյան, ընթացող զարգացումները։ Վստահ ենք, քաղաքն իր հմայքով ու մշակութային ժառանգությամբ շարունակելու է ներշնչել ինչպես բնակիչներին, այնպես էլ քաղաքի հյուրերին՝ պահպանելով և հարստացնելով իր պատմական ու մշակութային արժեքները։
Մշակութային վայրերի մասին տեղեկատվությունը GoToDili կայքից։
