Տավուշ գավառի XII-XIV դդ. արժեքավոր ճարտարապետական համալիրներից է նաև Շխմուրատ կոչվող կիսավեր վանքը։ Այն կառուցվել է XII-XIII դդ. Հախում գետի ամբողջ ավազանն ընդգրկած Նոր բերդի Կյուրիկյան իշխանության տարածքում։ Ընկած է Բերդ համայնքի Ծաղկավան գյուղից մոտ 6 կմ հարավ արևմուտք՝ Հախում՝ Վարագաջուր, գետի ձախ ափին։

Շխմուրատի բուն՝ պատմական, անունը հայտնի չէ։ Հայագիտության մեջ քաղաքացիություն ստացած տեսակետի համաձայն Շխմուրատը ոչ թե վանքի անունն է, այլ՝ շրջակա բնակավայրի։ Հախում գետի ափին գտնվելու պատճառով՝ որոշ հեղինակներ այն ենթադրաբար կամ վստահաբար նույնացրել են Գետակիցք կոչվող վանքի հետ։ Սակայն երջանկահիշատակ Հրաչյա Քարտաշյանի համոզիչ դիտարկմամբ և տողերիս հեղինակի լրացուցիչ փաստարկմամբ Գետակիցքը գտնվել է Բերդ համայնքի Այգեձոր գյուղին մերձակա Ներքին Եղցաձոր (Եկեղեցաձոր) կոչվող հնավայրում։

Շխմուրատի հուշարձանախումբը բաղկացած է չորս կառույցից՝ Սուրբ Աստվածածին կոչվող եկեղեցուց, ժամատնից, գավթից ու «Խորանիկ» անունով հայտնի շինությունից։ Եկեղեցի ու խորան եզրույթների նույնականությունից հետևում է, որ մանրածավալ այդ կառույցը վանական համալիրում փոքր եկեղեցու դեր է կատարել։ Նրա մուտքի բարավորի՝ վերնասեմ, վրա մասնավորապես գրված է.

«Ես տ(է)ր Գրիգոր շինեցի զխորանիկս ա(ստուա)ծաբնակ հրամանաւ Սադունոյ մեծի իշխանի»։

Այս Սադունը և ոչ թե Սադորնը (ինչպես վերծանել է Մ. Բարխուդարյանը) «Մեծ և հզոր իշխան» Սադուն Ա Մահկանաբերդցին է՝ Կայան գավառի տերը։ Նա գործել է XII դ. երկրորդ կեսին – XIII դ. սկզբին։

Տեր Գրիգորի այս արձանագրության թվականը՝ 1181, փաստում է, որ «Խորանիկ»-ը Շխմուրատի վանական համալիրի հնագույն կառույցն է։ Նրան ժամանակագրորեն հաջորդողը Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին է, ինչը երևում է նրա 1248 և 1264 թվակիր արձանագրություններից։ Դրանք հիմք են տալիս պնդելու, որ այդ եկեղեցու կառուցումը տևել է շուրջ 20 տարի։

Վանական համալիրի մյուս շինությունների կառուցման ժամանակը հայտնի չէ։ Սակայն, ինչպես նկատվել է՝ ժամատունը եկեղեցուն, իսկ գավիթը դրան ու ժամատանը կցված լինելը վկայում են, որ ժամատունը կառուցվել է XIII դ. վերջին, իսկ գավիթը XIV դ. սկզբին։ «Խորանիկ»-ից բացի Շխմուրատի մնացած կառույցների հեղինակներն անհայտ են։ Այս վանական համալիրը ժամանակին պատված է եղել պարսպով, որի աննշան հետքերն են պահպանվել։

Գրչագիր ու վիմագիր այլ աղբյուրներում չվկայված այս հուշարձանի պատերին ու տարածքում պահպանվել է 16 արձանագրություն։ Ժամանակագրորեն վերջինը գավթում գտնվող խաչքարի վրայի 1619 թվակիր արձանագրությունն է։ Դա վկայում է այդ ժամանակ վանքի՝ իբրև հոգևոր հաստատության, գործելը։

Տավուշ բերդը եղել է միջնադարյան Հայաստանի հզոր ու նշանավոր ամրություններից մեկը։ Սմբատ Ա թագավորը (890-914թթ․) այն վստահաբար կառուցել է 895-910թթ․ միջակայքում։ Այդ բերդի կառուցմամբ նա խնդիր է ունեցել ամրապնդելու իր իշխանությունը Ուտիքի Աղուէ ու Տավուշ և Գուգարքի Ձորոփոր գավառներն ընդգրկող անհնազանդ Ուտի վարչական միավորում, միաժամանակ ամրապնդելով Հայաստանի հյուսիս արևելյան սահմանների պաշտպանությունը։

Տավուշ բերդն իր փոթորկուն պատմության ընթացքում քանիցս ենթարկվել է տարատեսակ թշնամիների հարձակումներին, գրավվել և անցել ձեռքից ձեռք։ Ըստ Հովհաննես Դրասխանակերտցու, այն ճակատագրի հեգնանքով առաջին անգամ մի կարճ ժամանակով գրավվել (հափշտակվել) է ներքին թշնամու՝ Աշոտ Բ Երկաթ թագավորի (914-928թթ․) դեմ 921թ․ ապստամբած դավաճան Ցլիկ Ամրամի՝ Ուտիքի կառավարչի կողմից։

Բագրատունյաց թագավորության անկումից հետո (1045թ․) այն անցել է Բյուզանդիային, ապա Բագրատունիների ժառանգորդ Կյուրիկյաններին, որոնք 1088թ․ հպատակվել են Գանձակի Էլտկուզյան մալիքությանը։ Վրաց թագավոր Դավիթ IV Շինարարը (1089-1125) Տավուշ բերդը 1124թ․ գրավել է։ Սակայն շատ չանցած՝ 1130-ական թթ․ վերջին, Գանձակի Էլտկուզյան մալիքության կառավարիչ Ղարա Սոնկուրն այն խլել է նրա որդի Դեմետրեից (1125-1155) և թողել Կյուրիկյանների տիրապետության տակ։

Մի քանի տարի անց՝ 1144թ․ Պարսկաստանից եկած ոմն Չավլի զորապետ 40 օրյա պաշարումից հետո Տավուշ բերդը գրավել է։ Այնուհետև, մինչև 1203թ․, Զաքարյանների Վահրամյան ճյուղին պատկանող իշխան Բլուզ Զաքարեի կողմից գրավվելը (ազատագրվելը) Տավուշ բերդը եղել է սելջուկյան տիրապետության տակ։ Վերջին անգամ Տավուշ բերդը գրավվել է 1236թ․ ամռանը՝ մոնղոլ զորապետ Մոլար նոյինի կողմից։ Գրիգոր Ակներցու վկայությամբ մոնղոլները Տավուշը «գործով» գրավել են։ Դրանից հետևում է, որ այն ընկել է համառ դիմադրությունից հետո։ Շատ չանցած այդ հզոր բերդը դադարեցրել է իր գոյությունը, քանի որ հյուսիսային Հայաստանի այլ ամրությունների նման մոնղոլների կողմից ավերվել է։

Տավուշ բերդն ու շրջակայքն արևելակողմից (1935թ)։ Լուսանկարի հեղինակը նշանավոր հայագետ Սմբատ Տեր-Ավետիսյանն է։             

Մեծ Հայքի V դարի վարչաքաղաքական բաժանումը ներկայացնող «Աշխարհացոյց»-ում Տուհք (Տավուշ) գավառը ներկայացված է Տուչքատակ ընթերցմամբ՝ իբրև Ուտիք աշխարհի հինգերորդ գավառ։ Տուչքատակը գրչական աղավաղման հետևանք է։ Իրականում գավառը կոչվել է Տուս-Քուստակ (քուստակ պարսկերեն գավառ է նշանակում)։

Այդ անվանաձևն առաջացել է հետևյալ կերպ։ Հայերենում տեղանունն ուղղական հոլովի փոխարեն հայցական հոլովով ներկայացվելը սովորական երևույթ է։ Դրա օրինակներից է Տուհք-Տուսը։ Սկզբում Տուհ ցեղանունից առաջացած այդ գավառանունը եղել է Տուհք, այնուհետև այն օգտագործվել է ուղղականին փոխարինած հայցական հոլովով և դարձել Տուհս։ Հետագայում Տուհսի դժվար արտասանելի «հ» հագագն օրինաչափորեն սղվել է և, ի վերջո, Տուհք-ը վերածվել է հեշտ արտաբերվող ու հնչեղ Տուս-ի։

Հայոց կաթողիկոս և պատմիչ Հովհաննես Դրասխանակերտցին Տուսն իբրև բնակավայրի անուն օգտագործել է երկիցս՝ 850-ական թթ. երկրորդ կեսի իրադարձությունների հետ կապված։ Փոխարենը 918 և 921 թթ. տեղի ունեցած երկու դեպքի անդրադառնալիս նա օգտագործել է Տավշո ձոր և Տավշո ամրոց բառակապակցությունները՝  Տավուշն օգտագործելով իբրև գավառանուն։ Հետևաբար այդ ընթացքում Տուսն իբրև գավառանուն իր տեղը զիջել էր Տուս→Տաուս→Տաուշ→Տավուշ հնչյունափոխության արգասիք Տավուշին։

Տուս բնակավայրը նախկին Տավուշի շրջանի (այժմ՝ Բերդ համայնք) Տավուշ գյուղն է։ Այն իբրև գյուղանուն պահպանվել է առնվազն մինչև XVII դ.։ Այդ է վկայում XIII դ. գործած նշանավոր Հովհաննես արքեպիսկոպոսի Տուեցի հորջորջումը։ Այդ գյուղը 1630-1645 թթ. այնտեղ ընդօրինակված հինգ ձեռագրերի հիշատակարաններում վկայվում է Թավուզ անվամբ։

Ինչ վերաբերում է Տավուշ գավառանվանը, ապա այն նույն հիշատակարաններում հանդես է գալիս Տայուշ, իսկ 1679 թ. Մեծ Ղարամուրատ գյուղի Հարանց անապատ վանքում գրչագրված մի ձեռագրի հիշատակարանում՝ Տավուշ ընթերցմամբ։ Սակայն՝ XVIII դ. սկզբներից Տավուշ գավառը սկսում է կոչվել այնտեղ բնակեցված թյուրքական Շամսանդիլու ցեղի անունով։

     Մովսես Խորենացու շնորհիվ մեզ հասած «Վարդգես մանկան վեպ» համարվող հնգատող չափածո զրույցը բանահյուսական մարգարիտ լինելուց զատ Տավուշ գավառի վաղ շրջանի պատմության եզակի ու շատ կարևոր աղբյուր է։ Այդ զրույցի համաձայն ոմն Վարդգես, որը նաև մանուկ էր (այսինքն՝ հերոս, քաջ, կտրիճ երիտասարդ էր) Տուհաց (Տավուշ) գավառից գնում է Արտիմեդ քաղաք՝ Երվանդ արքայի մոտ խնամախոսության։ Պատմահայրը զրույցին կից անմիջապես հայտնում է, որ խոսքը Երվանդ Ա Սակավակյաց (Ք. Ա. 570-ական թթ.) արքայի մասին է և, որ նա Վարդգես մանուկին չմերժելով` նրան կնության է տալիս իր քրոջը։

      Շարունակության մեջ Մովսես Խորենացին նշում է, որ դրանից հետո Վարդգես մանուկը Արտիմեդի հարևանությամբ կառուցում է Վարդգեսավան բնակավայրը, որը հետագայում Վաղարշ Ա (117-140) թագավորն` ամրացնելով, կոչում է Վաղարշապատ։

     Վերոգրյալից պարզվում է, որ Տավուշ գավառի սկզբնական` չհնչյունափոխված, անվանաձևը եղել է Տուհք։ Այն զրույցում օգտագործվել է սեռական հոլովով և նշանակել է տուհերի գավառ։ Ուրեմն գավառն իր անունը ստացել է այնտեղ ապրող տուհ ցեղի անունից։

     Այդ ցեղը հայտնի է եղել ոչ միայն Մովսես Խորենացուն, այլև V դարի մեկ այլ նշանավոր հեղինակի՝ Դավիթ Քերականին։ Այսպիսով, ի հեճուկս պատմության ադրբեջանական կեղծարարների, Տավուշ գավառն ի սկզբանե բնակեցված է եղել հայ ժողովրդի կազմավորմանը մասնակցած հայկական տուհ ցեղով։ Բացի այդ, այն ոչ միայն Երվանդունիների համահայկական թագավորության անբաժան մասն է եղել, այլև Ք. Ա. VII դարի առաջին կեսին մեր երկրի կյանքում զգալի դեր է խաղացել։ Զրույցին պատմահոր հավելածից նաև պարզվում է, որ հայոց հոգևոր մայրաքաղաք Վաղարշապատի համար, որի 2700-ամյակը շուքով նշվեց 2015 թ., հիմք է ծառայել Վարդգես մանուկի կառուցած Վարդգեսավան բնակավայրը։