ՏԱՎՈՒՇԱՊԱՏՈՒՄ Բ I «Աշխարհացոյց»

Մեծ Հայքի V դարի վարչաքաղաքական բաժանումը ներկայացնող «Աշխարհացոյց»-ում Տուհք (Տավուշ) գավառը ներկայացված է Տուչքատակ ընթերցմամբ՝ իբրև Ուտիք աշխարհի հինգերորդ գավառ։ Տուչքատակը գրչական աղավաղման հետևանք է։ Իրականում գավառը կոչվել է Տուս-Քուստակ (քուստակ պարսկերեն գավառ է նշանակում)։

Այդ անվանաձևն առաջացել է հետևյալ կերպ։ Հայերենում տեղանունն ուղղական հոլովի փոխարեն հայցական հոլովով ներկայացվելը սովորական երևույթ է։ Դրա օրինակներից է Տուհք-Տուսը։ Սկզբում Տուհ ցեղանունից առաջացած այդ գավառանունը եղել է Տուհք, այնուհետև այն օգտագործվել է ուղղականին փոխարինած հայցական հոլովով և դարձել Տուհս։ Հետագայում Տուհսի դժվար արտասանելի «հ» հագագն օրինաչափորեն սղվել է և, ի վերջո, Տուհք-ը վերածվել է հեշտ արտաբերվող ու հնչեղ Տուս-ի։

Հայոց կաթողիկոս և պատմիչ Հովհաննես Դրասխանակերտցին Տուսն իբրև բնակավայրի անուն օգտագործել է երկիցս՝ 850-ական թթ. երկրորդ կեսի իրադարձությունների հետ կապված։ Փոխարենը 918 և 921 թթ. տեղի ունեցած երկու դեպքի անդրադառնալիս նա օգտագործել է Տավշո ձոր և Տավշո ամրոց բառակապակցությունները՝  Տավուշն օգտագործելով իբրև գավառանուն։ Հետևաբար այդ ընթացքում Տուսն իբրև գավառանուն իր տեղը զիջել էր Տուս→Տաուս→Տաուշ→Տավուշ հնչյունափոխության արգասիք Տավուշին։

Տուս բնակավայրը նախկին Տավուշի շրջանի (այժմ՝ Բերդ համայնք) Տավուշ գյուղն է։ Այն իբրև գյուղանուն պահպանվել է առնվազն մինչև XVII դ.։ Այդ է վկայում XIII դ. գործած նշանավոր Հովհաննես արքեպիսկոպոսի Տուեցի հորջորջումը։ Այդ գյուղը 1630-1645 թթ. այնտեղ ընդօրինակված հինգ ձեռագրերի հիշատակարաններում վկայվում է Թավուզ անվամբ։

Ինչ վերաբերում է Տավուշ գավառանվանը, ապա այն նույն հիշատակարաններում հանդես է գալիս Տայուշ, իսկ 1679 թ. Մեծ Ղարամուրատ գյուղի Հարանց անապատ վանքում գրչագրված մի ձեռագրի հիշատակարանում՝ Տավուշ ընթերցմամբ։ Սակայն՝ XVIII դ. սկզբներից Տավուշ գավառը սկսում է կոչվել այնտեղ բնակեցված թյուրքական Շամսանդիլու ցեղի անունով։